Këngën e Gjergj Elez Alisë të gjithë e njohim dhe e admirojmë: një kreshnik që dergjet në shtrat prej nëntë vjetësh, për shkak të plagëve që ka marrë në luftë; një motër e dhembshur që përkujdeset për të; një bajloz i zi që del prej detit dhe kërkon t’ia marrë Gjergjit të gjitha, madje edhe motrën; Gjergjin që ngrihet nga shtrati si prej varrit, për t’i dalë bajlozit në dyluftim; dyluftimin që përfundon me vrasjen e bajlozit të zi; Gjergjin që më në fund jep shpirt i qetë, në krahët e të motrës.
Është një këngë trimërie, por edhe një këngë e dashurisë së vëllait për motrën dhe të motrës për vëllain; motiv ky që del shpesh në Epos, ku motra, veçanërisht motra e madhe, kujdeset për heroin, ndonjëherë edhe në këmbë të nënës; dhe ky i fundit lufton deri në vdekje për t’ia mbrojtur nderin, veçanërisht kur motrën ia grabit një krajl ose një kreshnik a kapidan i huaj.
Tema e motrës është delikate, në vetvete dhe në raport me temën e vashës për t’u marrë nuse ose robinjë; ka një tension mes këtyre personazheve arketipale, i cili duhet rrokur në kontekstin e marrëdhënieve sociale, dhe veçanërisht familjare dhe të gjakut, të periudhës së cilës i referohet Cikli.
Mes klisheve të Eposit, është edhe shpjegimi që jep ndonjë prej kreshnikëve, kur e pyesin se pse nuk është martuar ende, dhe ky përgjigjet se “të gjitha vashat e Jutbinës i kam motra”, ose në mënyrë të ngjashme. Siç e kanë sqaruar me kohë, ky shpjegim ka lidhje me ekzogaminë dhe me tabunë e martesës brenda fisit, e cila njëfarësoj rregullon, duke frenuar, edhe marrëdhëniet midis sekseve brenda një komuniteti të dhënë. Nëse është kështu, atëherë marrëdhënia mes vëllait dhe motrës vjen dhe përfshihet në një sistem më të gjerë, ku “motra” janë edhe të gjitha ato vajza në fis, me të cilat është “tabu” të trazohesh seksualisht.
Natyrisht, ka tabu dhe tabu; dhe tabuja e endogamisë, sado e rëndësishme, nuk e ka forcën vdekatare të tabusë së incestit, e cila prek marrëdhëniet brenda familjes së ngushtë, ose ato mes prindërve dhe fëmijëve, ose vëllait dhe motrës.
Vetë tema e incestit vëlla-motër nuk është e huaj për Ciklin në Ballkan; ekziston, në ciklin serb, një baladë ku Stefan Dushani kërkon të martohet me të motrën. Në këngë të tjera, incesti mund të ndodhë në mënyrë aksidentale, ngaqë vëllai dhe motra janë ndarë që në fëmini dhe nuk e njohin njëri-tjetrin; por kjo pastaj shmanget, me artifice të ndryshme. Robert Elsie përmend një aksident të tillë, në një baladë arbëreshe; duke vërejtur se kjo situatë lidhet me praktikën e devshirmesë që zbatonin osmanët në Ballkan.
Gjithsesi, incest të mirëfilltë në Eposin shqip nuk ka (këtu nuk do të marrim parasysh ato raste kur Ajkuna del herë si nënë, herë si grua, herë si motër dhe herë si mbesë e Mujit; sepse këto nuk i përkasin të njëjtave linja narrative); por ka situata narrative të cilat forcën e tyre dramatike ia detyrojnë tabusë së incestit, e cila qëndron e fshehur, si të thuash, në nënvetëdijen e tekstit.
Një situatë të tillë e ndeshim edhe te balada aq e kremtuar e Gjergj Elez Alisë.
Në baladë Gjergji jeton i vetëm në kullë me motrën e paemër, e cila kujdeset për të:
ja lan varrat me ujt e gurrës nandvjeçe,
ja lan varrat me ata lott e syve,
ja terë gjakun me ata flokët e ballit,
shtatin vllaut ja shtërngon m’ruba t’nanës,
n’petka t’babës trupin ja hijeshon,
armët e brezit ja rendon mbi krye!
Sa herë trupin motra p’e ternueke,
dhimbn e varrëve vllau krejt e harrueke,
dhimba e motrës dekun n’tokë e lëshueke!
Në këtë hyrje të këngës Gjergji është i pranishëm si trup, me shpirtin që ia ka kapur peng dhimbja e madhe e varrëve, por edhe së motrës.
Kjo situatë elementare, ku heroi dergjet në shtrat dhe motra kujdeset për të, ia jep motrës atributet e nënës që kujdeset për fëmijën. Nuk mund të mos kujtojmë këtu vetë etimologjinë e shqipes motër, e cila krahasohet me latinishten mater; duke pasë pësuar, në shqipe, një ndryshim kuptimor themelor që, sipas Çabejt, ka të bëjë me faktin se, në lashtësi, rolin e nënës e merrte përsipër shpesh motra (e madhe).
Motra e Gjergjit, në këtë rol përkujdesës, shfaqet kështu edhe si motër, edhe si “mater” indo-europiane, që i jep jetë fëmijës, përndryshe krejt të pambrojtur dhe të rrezikuar.
Pas kësaj, del prej detit bajlozi i zi, edhe ai i paemër, dhe kërkon, ndër të tjera, edhe t’ia marrë motrën Gjergjit, si haraç. Ja si e komenton këtë motra në këngë:
Po qysh mordja, o vlla, me na harrue?
Nanë e tatë kah kalben për nan bli,
trupi i vllaut vorrue qe nandë vjet në shpi,
trupi i motrës n’dorë t’balozit t’zi?
Edhe këtu, fokusi është te trupat: ai i Gjergjit, i paaftë për të funksionuar, rrezikon që “trupi i motrës” t’përfundojë në dorë t’balozit të zi.
I prekur nga këto fjalë, Gjergji e dërgon të motrën në qytet, që t’ia bëjë gati gjogun. Dhe kë do të takojë motra atje, e kujt do t’i drejtohet për ndihmë? Dy probatinëve të Gjergjit:nallbanprobatinit dhe nallbanjaranit. Në epos, probatinët luajnë rol narrativ të rëndësishëm; ata kanë pirë gjak me kreshnikët dhe pritet që t’u dalin krah ose t’i ndihmojnë, kur këta kanë nevojë. Vetë fjala probatin vjen nga serbishtja probratim, dhe ka kuptimin “vëllamë”. Sipas kanunit të Lekës, “Vllaznimi, qi bahet tui pî gjak, e ndalon krushqin pergjithmone ndermjet t’vllaznuemve, shpis së tyne e zjarmit të tyne.” Për motrën e Gjergjit, vëllami është edhe aivëlla. Megjithatë, nallbanprobatini i thotë motrës së Gjergjit:
Për n’m’i falsh, moj vashë, dy sytë e ballit,
ta kam pshtue vlla-Gjergjin prej mejdanit.
Edhe këtu, rreziku i incestit shfaqet, në trajta simbolike, por njëlloj kërcënuese.
Motra e Gjergjit është e pamartuar; me përkufizim, e virgjër. Virgjëria e saj është virtyti që ekziston, në atë masë që mbulon skenarin e incestit nën vete. Sa më i papranueshëm të jetë ky skenar, aq më e virtytshme është dashuria e motrës për vëllanë, aq më e sublimuar, aq më e shenjtë. Tek e fundit, arsyeja e vetme që ajo ka mbetur pa martuar, është dergja e Gjergjit, ose pamundësia e këtij për të qenë “burrë”, për shkak të nandë varrave; i plagosur rëndë dhe pa shpresë shërimi, Gjergji ka regresuar nga burrë në fëmijë, dhe kjo ia ka shndërruar motrën në nënë, e cila duhet të përkujdeset për të.
Shfaqja e bajlozit të zi e ndërpret këtë stazë; dhe vetë bajlozi vjen në rrëfim si element agresiv, ose një anti-Gjergj në të gjitha pikëpamjet, duke përfshirë këtu edhe agresivitetin seksual, që i materializohet në kërkesën për t’ia marrë motrën Gjergjit si skllave ose robinjë, dhe për t’ia përdorur “trupin”. Motra, që në raport me Gjergjin ekziston vetëm si shpirt, ose e sublimuar në dashurinë e motrës për vëllanë, rrezikon të shndërrohet në “trup” sapo t’i bjerë në dorë bajlozit.
Nga kjo pikëpamje, dalja e bajlozit në skenë do të interpretohet si shfaqje brutale e seksualitetit aktiv, fallik, mashkullor, që e ndërpret idilin vëlla-motër në shenjtërinë e tij sublime; në rrafshin narrativ, si faktori që e detyron Gjergjin të ngrihet nga shtrati dhe të dalë në fushë të mejdanit për t’i dalë zot motrës, si nënë de facto; por edhe në rrafshin simbolik, si faktori seksual që e rrezikon sublimitetin e dashurisë vëlla-motër nëpërmjet tabusë supreme të incestit.
Gjergji e vret bajlozin në dyluftim, këtë demon që ka ardhur prej nënvetëdijes, dhe pasi e vret ia pret kokën, me një gjest që i referohet kastrimit (tredhjes) po aq sa ç’i referohet seksualitetit fallik bajlozi vetë. Pas kësaj, trimi kthehet në kullën e vet, përqafohet me të motrën dhe të dy vdesin së bashku:
motërzezën ngrykas kesh me e marrun,
të dy zemrat priherë por janë ndalun,
vlla e motër dekun paskan ramun!
Sikur të mos mjaftonte kjo vdekje në momentin që vëllai përqafohet me të motrën, shokët i bajnë gjamë të madhe të dyve dhe pastaj:
Po ia çilin nji vorr bukur të gjanë
vlla e motër ngrykas për me i xanë
Duke i futur, pra, të dy bashkë në të njëjtin varr. Po të kemi parasysh se Gjergji kish nëntë vjet që dergjej në vorrin e shtratit prej plagëve, aq sa edhe bajlozi vetë, para dyluftimit, i thotë:
P’a prej vorrit, Gjergj, ti konke çue…?
Atëherë edhe varri ku bien të flenë në amshim Gjergji me të motrën, përqafuar me njëri-tjetrin, nuk është veçse shtrati i incestit të tyre simbolik, që mund të realizohet vetëm pas vdekjes së të dyve, ose zhdukjes së trupit si objekt, seli dhe dinamo e tundimit seksual tabu; dhe kremtimit të varrimit në mbyllje të këngës, si një lloj dasme mistike mes dy protagonistëve të baladës.
Këtë interpretim duket se e mbështet edhe fusha tematike (ose izotopia, siç e quajnë në semantikën tekstuale) e lëngjeve në baladë.
Kjo izotopi prezantohet që në vargjet e para të këngës:
Trimb mbi trima ay Gjergj Elez Alija!
Qe nan’ vjet nan’d varra në shtat m’i ka!
Veç nji motër nat’ e ditë te kryet,
ja lan varrat me ujt e gurrës nandvjeçe,
ja lan varrat me ata lott e syve,
ja terë gjakun me ata flokët e ballit.
Në një nivel sipërfaqësor, uji përfaqëson efektin purifikues të kohës që kalon; lotët dhimbjen e motrës dhe gjaku jetën që po i rrjedh tutje Gjergjit të plagosur (izotopia vetë përforcohet edhe nga folje si laj dhe ter, që lidhen me fushën tematike të ujit).
Megjithatë, në një nivel tjetër, më të thellë, edhe gjaku është çfarë i bashkon Gjergjin me të motrën, në një lidhje që ndërtohet si e kundërta e incestit, ose dashuri e pastër dhe e kulluar (si uji) mes vëllait të plagosur dhe motrës së pamartuar.
Më lart përmendëm njëjtësimin simbolik të motrës dhe të nënës; ky njëjtësim ndërmjetëson edhe shndërrimin e lotëve në një metaforë për qumshtin amnor, i cili përndryshe është element i pranishëm në Epos (mjaft të kujtoj këtu se Ajkuna ende i jep qumësht gjiri Omerit të Mujit, kur ky është gati të marrë malin për me çetue; pa përmendur pastaj Mujin vetë, që ushqehet me “tamël gjiut” prej zanave, për të fituar fuqitë mbinjerëzore prej kreshniku përmbi kreshnikë). Gjithsesi, motra e Gjergjit është e virgjër; qumështi i saj është i kulluar si loti; ky qumësht prej virgjëreshës nuk ushqen as jep forcë si ai i zanave, por shpëlan e pastron plagët si shiu – një tjetër element magjik në Epos (që shfaqet sërish, për të fshirë gjurmët e gjakut, këtë herë të motrës së kreshnikut, te Deka e Hasapit).
Më tej në këngë, pasi Gjergji e vret bajlozin në mejdan, ia pret kryet dhe ia hedh trupin në një bunar:
të tanë lumën gjaku e ka tërzue,
për tri vjet krejt vendin e ka qelbun.
Gjaku që rrjedh nga trupi kokëprerë i bajlozit është “i keq” dhe kutërbues; duke e vrarë bajlozin, Gjergji nuk lejoi që ky gjak të përzihej me të tijin, çka do të ndodhte sikur bajlozi ta kish bërë të vetin trupin e motrës.
Në këtë kuptim, edhe te Gjergji edhe te bajlozi gjaku lajmëron kastrimin, ose zhburrnimin; që te Gjergji vjen si pasojë e varrave të marra në nuk dihet ç’luftra të vjetra, ndërsa bajlozit ia shkakton Gjergji vetë, duke e vrarë dhe, sidomos, duke ia prerë kokën (dekapituar). Të dy burrat kësisoj të kastruar janë edhe kapari fatal për motrën e Gjergjit që të mbetet e virgjër deri në vdekje, duke lëshuar deri në fund lot (dhimbje, sterilitet, vdekje), jo qumësht (pjellshmëri, forcë, jetë). Qumshti në këtë baladë vërtet nuk përmendet kurrë, por si kundërvlerë simbolike e lotit reflektohet, negativisht, në qelbin ndytës që del e rrjedh prej trupit kokëprerë e tashmë të vdekur (impotent ose të eunukëzuar) të bajlozit të zi, i cili, po ta vazhdojmë paralelizmin, do të simbolizojë spermën ose farën që këtij i mbeti pa mbjellë në trupin e motrës së Gjergjit.
Kësisoj në tekstin e këngës gjejnë shprehje të tri kundërvëniet që janë edhe baza e izotopisë likuide: gjaku – uji, loti – qumështi dhe qelbi – sperma.
Ky lexim i poemës sipas çelësit të incestit vëlla-motër dhe tabusë përkatëse ka të bëjë jo aq me thelbin e saj etik, ose motivin e përjetshëm të të dobëtit që e mund të fortin, kur e ka të drejtën me vete; por me metodën ose strategjinë që përdor teksti, për ta tejçuar këtë thelb. Nënshtresa e tabusë seksuale shërben kështu si katalizator emocional, duke e turbulluar dhe tronditur dëgjuesin/lexuesin në pavetëdije. Në vetvete, konsumi i kësaj nënteme lidhet me pjekurinë seksuale, tabunë e incestit brenda fisit, ekzogaminë dhe kërcënimin me kastrim në rast moskontrolli të instinktit; sikurse lidhet edhe me përforcimin e një figure të femrës në funksionin e saj ushqyes dhe përkujdesës, ose prej nëne; e që duhet mbajtur rreptësisht i ndarë nga aspekti tjetër, si arë për t’u mbjellë (ose “shakull për me bartë”, siç e quan Kanuni), nëse vërtet duam ta arrijmë virtytin e burrit në një botë të sunduar prej burrave.
Jashtë Ciklit të Kreshnikëve, të njëjtat motive të ekzogamisë, tabusë së incestit vëlla-motër, vdekjes dhe martesës mistike, i ndeshim në këngën e Doruntinës dhe në versionet e saj; në të cilën motra e ka realizuar tashmë misionin e vet ekzogamik, duke u martuar në fund të dynjasë; dhe ku vëllai, Kostandini, teksa ia mban fjalën që ia ka dhënë nënës për t’ia sjellë të bijën në shtëpi, përmbush ëndrrën e vet incestuale, duke u bashkuar me të motrën, kjo e gjallë dhe ai i vdekur, në shalën e kalit – që përfaqëson në këtë lloj leximi ampleksin. Edhe në këtë këngë, motra vdes, sapo mëson se çfarë ka ndodhur, duke ndjekur të vëllanë në errësirën e përtejme. Tabuja e incestit nuk shkelet as cenohet, përveçse në nivelin simbolik, ose onirik; çfarë nuk bëjnë dot personazhet në rrafshin narrativ, pse e ndalon tabuja, e bëjnë metaforat, në rrafshin diskursiv të ëndrrës.